معرفت نزد حکیم ترمذی

حکیم ترمذی (ف. ٢٨٥ق)، به مثابۀ یک عالم و اندیشمند آگاه به زمان ، در فرهنگ حاکم و علوم زمانۀ خود آسیب هایی را تشخیص داد و درصدد بود با نظریۀ خاص خود در معرفت ، راهی برای رهایی ارائه کند . ترمذی این مسیر را، هم در جهت سلبی و نقد عالمان و علوم زمانه و هم در جهت ایجابی و مطرح کردن الگوی مطلوب و تمام عیار از معرفت، به جد پی گرفت و پنج اثر را در موضوع علم و معرفت تألیف کرد . ترمذی در مقام نقد دعاوی معرفت ، به بررسی آسیب شناختی عالمان و علوم زمانۀ خود پرداخت . او این مهم را با ارزیابی انگیزه و غایات عالمان ، و روش، موضوع و نقش فرهنگی- اجتماعی علوم سامان داد . او در نقادی بی محابایش، هیچ یک از اهل حدیث ، قرّاء ، زهّاد ، صوفیه ، فقیهان و اهل کلام را از نقد بی نصیب نگذاشت . تقسیم علوم به فاسد و مقابل آن، و ظاهر و باطن، همچنین، تقسیم موضوعی علم به حق ، عدل و صدق، از مبانی نقد اوست . اما الگوی مطلوب او از معرفت و دین ، معطوف به علم باطنی است که البته، در حجاب و حصارِ ظاهر است . این باطن عبارت است از ایمان حقانی و حکمتی که از طریق پرورش خصایل و شرایط روحی و معنوی مساعد، و تألیف میان زهد و تقوا و بندگی حاصل می شود و ثمرات خود را در حیات طیبۀ فردی و اجتماعی آشکار می کند . این علمِ الگو و الگوی علم را «حکمت علیا» و «صدق» می نامد که خود مسبوق به «حق» و «عدل» است .